آئینه کهن‌فرهنگ غرب ایران در دامنه‌های الوند

هگمتانه، گروه همدان‌شناسی: در دل کوهستان‌های غرب ایران، شهری آرمیده که تاریخ، زبان، آئین و خاطره را در جان خود آمیخته است. همدان، از نخستین پایتخت ایران‌زمین تا امروز، مأمن آئین‌های کهن، تنوع زبانی و سنت‌های زیست‌محور است. این نوشتار، نگاهی است مردم‌شناسانه به فرهنگ، آداب، زبان، خوراک و آئین‌های همدانیان؛ از نخل‌برداری محرم تا قصه‌گویی قهوه‌خانه‌ای، از بازار مسگران تا خانه‌های حیاط‌دار با دیوارهای گلی.

شهر همدان، کهن‌ترین سکونتگاه تاریخی ایران و یکی از مراکز مهم فرهنگی و تمدنی فلات غربی کشور، همواره به‌ عنوان نمادی زنده از تاریخ، زبان و سنت‌های بومی ایرانی شناخته شده است. جای‌گیری این شهر در دامنه‌های کوه الوند و سابقه‌ای بیش از سه هزار سال، آن را به شهری منحصر به فرد تبدیل کرده که پیوندی عمیق میان گذشته و حال دارد. در همدان، آئین‌ها و مناسک ملی و محلی با باورهای عامیانه و زندگی روزمره مردم به شکلی پیوسته درهم تنیده شده‌اند و فرهنگی غنی را رقم زده‌اند که شایسته شناخت و مطالعه دقیق مردم‌شناسانه است. در این نوشتار، تلاش شده تا تصویری جامع از زندگی فرهنگی، زبانی، آئینی و اجتماعی همدانیان ارائه شود؛ تصویری که ریشه در تاریخ کهن دارد و هنوز در کالبد امروز شهر تنفس می‌کند.

کهن‌ترین شهر ایران

شهری باستانی و فرهنگی در غرب فلات ایران که بر دامنه‌های همیشه‌ برف‌پوش کوه الوند گسترده شده است. همدان، کهن‌ترین شهر ایران با پیشینه‌ای افزون بر سه هزار سال، نه‌تنها نخستین پایتخت شاهنشاهی مادها در هگمتانه، بلکه دروازه‌ای به تاریخ، عرفان، تنوع زبانی و آئین‌های کهن فلات مرکزی و غربی کشور است. در همدان، زمان در پیوندی دیرین میان خاک، زبان، رسم و خاطره به گردش درآمده است.

 تاریخ و پیشینه فرهنگی

همدان باستان، همان هگمتانه یا آگماتانو در منابع یونانی، نخستین پایتخت ایران‌زمین در دوران مادها بود. کاوش‌های باستان‌شناسی در تپه هگمتانه، آثار معماری سنگی و گِل‌فشرده‌ای را نمایان کرده که خبر از مهارت مهندسان ایرانی در قرون پیش از میلاد می‌دهد.

در دوران هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان نیز، این شهر جایگاهی مهم در ساختار سیاسی و نظامی داشت. در سده‌های اسلامی، همدان یکی از پایگاه‌های مهم فرهنگی، فقهی و علمی شد و بزرگانی چون بوعلی سینا، باباطاهر عریان، و بدیع‌الزمان همدانی از آن برخاستند.

ساختار اجتماعی و خانواده

فرهنگ مردم همدان بر سه ستون استوار است: دانش بومی (مثل طب ایرانی، حکمت، باغداری)، روابط خانوادگی و خویشاوندی گسترده، و آئین‌های زیست‌محور (از تولد تا مرگ).

در جامعه سنتی، روابط خانوادگی بسیار مستحکم است. محله‌محوری، احترام به ریش‌سفیدان، نقش‌آفرینی زنان در مناسک دینی و فرهنگی، و همیاری در کارهای اجتماعی (همچون کمک در برداشت محصول یا ساخت خانه) نمود بارز دارد.

خوراک و آشپزی

تنوع خوراک در همدان، بازتابی از اقلیم سرد و منابع بومی است. آشپزی با دیگ‌های مسی، مصرف گسترده لبنیات، حبوبات و گوشت قرمز، و استفاده از ادویه‌هایی نظیر سماق، زردچوبه، نعنا خشک و دارچین، رایج است.

غذاهای شاخص

آبگوشت بزباش (با سبزی و نخود): غذای زمستانی رایج

کله‌جوش همدانی (با کشک محلی، گردو و نعنا)

آش خشکبار: آشی غنی با کشمش، قیسی، نخود و برنج

حلوا زرده: نوعی دسر مخصوص مناسبت‌ها، از زرده تخم‌مرغ، زعفران، و گلاب

نان چای و نان برنجی: شیرینی‌های سنتی اعیاد و دید و بازدیدها

 پوشاک و نمادهای هویتی

لباس سنتی، بیانگر موقعیت اجتماعی، سن، و فصل بود. گرچه امروز فقط در جشن‌ها و آئین‌های بومی استفاده می‌شود، اما هنوز نقش مهمی در بازنمایی هویت محلی دارد.

پوشاک مردان: کلاه نمدی، پیراهن‌های بلند و چوقا(بالاپوش)، شال کمر و گیوه

پوشاک زنان: پیراهن‌های گل‌دار و بلند، چارقد رنگی، جلیقه‌های گلدوزی‌شده، شلوارهای چین‌دار

آئین‌های ملی

با آئین‌هایی چون پریدن از آتش، قاشق‌زنی، شعرخوانی‌های خاص (سرخی تو از من، زردی من از تو)، و فال کوزه که در آن دختران جوان نیت کرده و شعری از درون کوزه برمی‌دارند.

نوروز: خانه‌تکانی، پخت نان برنجی، دید و بازدید، چیدن سفره هفت‌سین، و زیارت آرامگاه‌های بوعلی و باباطاهر از آئین‌های نوروزی‌اند.

سیزده‌به‌در: خانواده‌ها به طبیعت اطراف، خصوصاً دامنه‌های الوند، دامنه عباس‌آباد یا دشت میشان می‌روند.

آئین قالی‌شویان مشهد اردهال: هرچند خارج از همدان، اما با حضور مردمان تویسرکان، فامنین و دیگر نقاط استان، این مراسم وجهی آئینی-جمعی یافته که در آن قالی نمادین متعلق به امامزاده را در رودخانه شست‌وشو می‌دهند.

 ضرب‌المثل‌ها و باورهای عامیانه

«سوز سرِ همدونه، نیش زنبور می‌مونه» - توصیف سرمای گزنده

«همدونی یه بار می‌سوزه، یه عمر فوت می‌کنه» - عبرت‌گیری از یک اشتباه

«همدونی تا نگیره، نمی‌ده» - توصیف تعاملات اقتصادی محتاط